ग्रेव्ह-डिगर

चर्चच्या गंभीर वातावरणाला शोभून दिसेल असाच परिसर. कॉर्क गावातलं हे एकमेव चर्च, कॅसलहेवन. खरोखरच स्वर्गीय वाटावा असा रमणीय परिसर. लाल विटांनी बनवलेली चर्चची इमारत. पावसाचं पाणी झटक्यात वाहून जाण्यासाठी लावलेली तपकिरी कौलं आणि समोरच्या बाजूला असलेला चर्चचा मनोरा. तोही लाल विटांनी बनवलेला. मनोऱ्याच्या कौलाखाली असलेली घंटा. अजूनही सूर्य रंगात आला की चकाकणारी. चर्चच्या मागच्याच बाजूला गावातली एकमेव नदी. चर्च आणि नदीच्या मध्ये पसरलेलं ग्रेव्हयार्ड. हो ग्रेव्हयार्डच, सिमेटरी नाही. कॉर्क गावात मेलेले कित्येक जण इथेच आहेत. कित्येक वर्ष. वातावरणाची शांतता भंगणारा एकच आवाज येतोय. खणण्याचा. ग्रेगरी, ग्रेगरीच आहे तो. चित्रासारख्या शांत असणाऱ्या परिसरात आवाज करण्याचं काम ते त्याचं. ह्या ग्रेव्हयार्डचा पिढीजात ग्रेव्ह-डिगर आहे तो. लोकांच्या कबरी खणणारा.

चर्चमध्ये आज नवीन पेस्टर आलाय, पलीकडचा गावातून. खरंतर मेंढ्या चरायला नेणं हे त्याचं काम. पण आता चर्चामध्ये मेंढ्याच नाहीत. त्यामुळे हा पोरगेलसा पेस्टर बहुदा प्रार्थनेच्या वेळी मदतनिसाचं काम करणार. लहानखुराच आहे. इव्हान त्याचं नाव. ग्रेव्हयार्डमधून नदीच्या दिशेने निघालाय. एकीकडे साडेसहा सात फूट उंचीचा, लांब केस आणि दाढी वाढलेला, ढेरपोट्या ग्रेगरी जमीन खणतोय तर समोरंच पाच फुटाच्या आताबाहेर असलेला इव्हान त्याच्याकडे बघतोय.

"काय रे पोरा? इकडे काय करतोयस?" आपल्या शरीराइतक्याच दणकट आवाजात ग्रेगरी त्याला दरडावतो.
"मी..मी इथला नवा पेस्टर आहे. आपण?"
आपली कुदळ बाजूला ठेवता ठेवता ग्रेगरी सात मजली हसतो. त्याच्या ह्या हसण्याने चिरनिद्रा घेत पडलेले आजूबाजूच्या थडग्यातील मुडदे तर उठून बसणार नाहीत ना? ह्याची इव्हानला काळजी वाटते.


"जा. तुझ्या बापाला विचार मी कोण ते. पोरा, एवढं साधं कळत नाही का तुला? ग्रेव्हयार्डमध्ये कुदळ, फावडं हाणणारा दुसरा, तिसरा कोण असणार? एकतर एखादा निद्रानाश झालेला मुडदा किंवा ग्रेव्ह-डिगर. तुला मी कोण वाटतो? मुडदा तर नाही ना?"
"नाही"
"असेन जरी मी मुडदा तरी तुला मी सांगणार नाही. समजलं? कारण मलाच कळणार नाही ह्या मुडद्यांच्या संगतीत राहून राहून आणि कबरी खणून खणून कधी मी स्वतःच मुडदा होईन ते. ह्या चर्चमधल्या फादर जेम्स ना मी किती वेळा सांगितलं की मला एक मदतनीस द्या. मला एकट्याला हे काम हल्ली झेपत नाही म्हणून. अडाणी माणसं. चर्चमध्ये मेंढ्या नाहीत तरी पेस्टर घेऊन येतात. उद्या मी मेलो की कळेल. जेव्हा कोणीच नसेल माझी कबर खणायला. माझं प्रेत सडून वास ह्यांच्या नाकात जायला लागला की त्यांना समजेल की चर्चला पेस्टर नकोय, ग्रेव्ह-डिगर हवाय"


"पण.." घाबरत घाबरत इव्हान ग्रेगरीला तोडतो.
"पण? पण बीण काही नाही. ठरलं तर मग, आतापासून तूच माझा नवा मदतनीस. काम एकदम सोपं आहे. मोकळ्या जमिनीचे पहिले दहा बाय पाच फुटाचे चौरस बनवायचे"
"चौरस?"
"हो हो, मला माहितेय माझी भूमिती कच्ची आहे ते. चौरस नाही, चौकोन बनवायचे. एका मुडद्याला एक चौकोन. समजलं? चौरस करायचे आणि वाट बघत बसायचं. काय? लगेच खड्डा खणायचा नाही. ती चर्चची घंटा दिसतेय?"
गोंधळलेला इव्हान वळून चर्चच्या घंटेकडे पाहतो.
"ती वाजली की खड्डा खणायला लागायचं. हम्म, पण पहिल्यांदा चर्चमध्ये जाऊन घंटा कसली वाजली ते विचारून यायचं समजलं? नाहीतर कुणाच्या लग्नासाठी घंटा वाजवतील आणि तू मेजवानी झोडायची सोडून, इथे खड्डा खणत बसशील. काय?
पण मित्रा एक गोष्ट ध्यानात घे. आपण चौकोन जरी पाच बाय दहाचे केले असले, तरी खड्डा मात्र तीन बाय आठ चा खणायचा. दोन मुडद्यांमध्ये सर्व बाजूंनी कमीत कमी चार फुटांचं अंतर हवं समजलं? नाहीतर एकमेकांत पाय अडकतात त्यांचे."
पुन्हा ग्रेगरी सात मजली हसतो. इव्हानला आता काय करावं हेच कळत नाही. तो ग्रेगरीने अर्धवट खणलेल्या खड्ड्याकडे बघत राहतो.

"पोरा, तू एवढा का विचारात पडलायस ते मला समजलं. खड्ड्याची खोली किती ठेवायची ते मी तुला सांगितलंच नाही. हे बघ, खोली कमीत कमी पाच फूट तरी हवी. मी खणत असताना जमीन माझ्या छाताडापर्यंत आली की मी थांबतो. पण तू तसं करू नको. तू पुरता जमिनीच्या आत जाईपर्यंत खणत राहा"
ग्रेगरीच्या एकंदरीत अवताराकडे पाहून घाबरूनच इव्हान हो म्हणतो.
"मुला, मदतनिसाची खूप गरज आहे बघ मला. मला स्वतःला मुलगा असता ना तर त्यालाच जुंपला असता बघ इथे. पण देवाची इच्छा. तो नाही तर तू. उन्हाळ्याच्या दिवसात ठीक आहे रे. पण पावसाळ्याच्या दिवसांत? खड्डा खणावा तर खाली दलदल होऊन जाते. एक माणूस काय काय करेल? खड्डा खणायचा का दलदल उपसायची मी? आताशा एकट्याने झेपत नाही दोन्ही. पण मित्रा, आता तू आलायस ना? आता काही चिंता नाही बघ. तू फादर जेम्स ला सांगून टाक. पेस्टरसारखी निरुपयोगी कामं मला नकोत. मला ग्रेव्ह-डिगर करा म्हणून."

"आपलं नाव काय? मी इव्हान." काहीतरी बोलायचं म्हणून घाबरलेला इव्हान बोलतो.
" मी ग्रेगरी. ग्रेगरी द ग्रेव्ह-डिगर. काय नाव म्हणालास तुझं? हं. इव्हान. तर इव्हान, हे काम म्हणजे खरंतर समाजकार्य आहे बघ. आणि सगळ्या समाजाला कधी न कधी उपयोगी पडणारं काम. राव असो वा रंक, श्रीमंत असो वा गरीब. शेवटी तो माझ्याकडेच येतो. मोठमोठी घरं, जमीन जुमले केले तरी माणसाला शेवटी किती जागा लागते?"
"पाच बाय दहा फूट" इव्हान उत्तरतो.
"चुकलास. मुडद्याला नेहमी आठ बाय तीन इतकीच जागा लागते. बाजूची तशीच सोडायची असते. वहीत लिहिताना आपण समास सोडतो ना? तशी. मुडद्यांचे पाय एकमेकांत अडकू नयेत म्हणून. किती वेळा तेच तेच सांगायला लागतं तुला? मन लावून सगळं काम करावं लागेल. हे काही पेस्टर सारखं सोपं काम नाही"

"लोक मुडदे घेऊन आपल्याकडे येतात. आपल्यासमोर ढसढसा रडतात. पण आपण रडायचं नाही. आपण फक्त खणायचं. काय? आधी आपण खणत खणत खड्ड्यात जायचं आणि मग मुडद्याला आत घालायचं. रडणारे एकेक मूठ माती टाकून घरी जातात. मग तो मुडदा आणि आपण. उरलेल्या मुठी आपल्याच भरायच्या. काल रडणारे उद्या हसत येतात. आपण बुजवलेल्या खड्ड्यावर फुलं ठेवायला. पण आपण हसायचं नाही. आपण खणत राहायचं, बुजवत राहायचं. त्या वेंधळ्यांना कळत नाही, उद्या त्यांचाही खड्डा खणावा लागणार आहे. हसतात लेकाचे. आपल्याला काय? जेवढे जास्त लोकं मरतील तेवढं चांगलं. जास्त खड्डे खणायचे, जास्त बुजवायचे"

"ग्रेगरी आता मला निघायला हवं. आपण नंतर कधीतरी बोलूया का?"
"पोरा, अशी घिसडघाई करून कसं चलेल? मी अजून तुला सगळी माहिती दिलीच नाही. आपल्या पंचक्रोशीत आणि आजूबाजूच्या गावांमध्ये फक्त मीच एकटा ग्रेव्ह-डिगर आहे. जिथे मुडदा तिथे जावं लागतं. कोणत्याही दिवशी अगदी ख्रिसमस असेल तरीही आणि ईस्टर असेल तरीही. मी गेलोय ना कित्येक वर्ष ख्रिसमस लंच करून कबर खणायला. दोन-दोन, तीन-तीन दिवस प्रवास करावा लागतो खेचरांच्या गाडीतून कधी कधी. खड्डे खणायचे, बुजवायचे, खणायचे बुजवायचे. माझी बायको मला रोज सांगते सोड हे काम. शेती कर. दुसरी नोकरी कर, काहीही कर, पण हे काम सोड. पण मी ऐकत नाही. शेवटी पिढीजात काम आहे हे माझं."

घाबरलेला इव्हान आता काहीही ऐकण्याचा मनस्थितीत नसतो. तो तिथून पळ काढायचा प्रयत्न करतो. ग्रेगरी चवताळून त्याच्या मागे धावतो आणि त्याला अडवतो.
"हरामखोरा, कुठे पळून चाललास? काय नाव म्हणालास तुझं? इव्हानच ना. इव्हान, लुच्च्या, लफंग्या, मला फसवून निघून चाललास? तुला नाही करायचं हे काम? भेकड. बायकोला घाबरतो. लंपट. माझ्यापासून पळतोस काय? पळून पळून किती पळशील? सगळ्या जगात कुठेही पळालास ना, तरी शेवटी इथेच येणार तू. सगळेच येतात. सगळे. तुझा तो फादर जेम्स पण येईल. काळजी करू नको. तुझ्यावरचा राग मी मनात ठेवणार नाही. तुझाही खड्डा खणेन. अरे, तुझा मुडदा असा उघड्यावर टाकला ना, तर सडेल. दुर्गंधी पसरेल इथे. कोल्ही, कुत्री खातील तुझा मुडदा. मी तसं होऊ देणार नाही. आणि हो तू मेलास म्हणूनही मी हसणार नाही आणि मला सोडून चाललास म्हणून मी रडणारही नाही. मी खणतच राहीन, खणतच राहीन आणि बुजवत राहीन. खणत राहीन, बुजवत राहीन. खणत राहीन, बुजवत राहीन. खणत राहीन, बुजवत राहीन."
ग्रेगरीची कुऱ्हाड अजूनच जोरात चालू लागते आणि खणत राहीन, बुजवत राहीन च्या किंकाळ्या.

इव्हान जीवाच्या आकांताने धावत चर्चमध्ये येतो. फादर जेम्स समोरूनच येत असतात. इव्हान त्यांना घडलेली घटना सांगतो. फादर जेम्स इव्हानच्या खांद्यावर हात ठेवून शांतपणे त्याला म्हणतात,
"इव्हान, ग्रेगरी हा आपल्या चर्चच्या ग्रेव्हयार्डचा ग्रेव्ह-डिगर होता. वीस वर्षापूर्वीच मागचं ग्रेव्हयार्ड बंद झालं. जावाबाहेर सिमेटरीही सुरू झाली. पण त्यापूर्वी एकदा ग्रेगरीला कबर खणायला गावाबाहेर जावं लागलं होतं. त्याची बायको गर्भार होती. तिची वेळ भरत आली होती. तरीही तो गेला, तिला एकटीला टाकून, पिढीजात काम करायला. बाळंतपणातच त्याची बायको मरण पावली आणि त्याचा नवजात मुलगाही. चार दिवसांनी तो परत आला तेव्हा त्यालाच त्याच्या बायकोची कबर खणावी लागली. चार दिवस तिचं प्रेत चिरनिद्रा घेण्यासाठी तिष्ठत होतं. तेव्हापासून तो भ्रमिष्ट झाला. ग्रेव्हयार्ड बंद झाल्यानंतरही तो रोज इथे येतो, खड्डे खणतो आणि खड्डे बुजवतो. त्याला घाबरू नकोस. तो तुला काहीही इजा करणार नाही."

कॉर्क गावातलं कॅसलहेवन चर्च अजूनही एखाद्या चित्रासारखं दिसत असतं आणि त्या शांतता भंगणाऱ्या, खणत राहीन, बुजवत राहीन, च्या किंकाळ्या.

- कोहम

------------------------------------------------------------

हे लिखाण पूर्णपणे काल्पनिक असून, कोणत्याही इंग्रजी कथेचे भाषांतर नाही. मुळात हे भाषांतर नसल्याने ही टीप लिहिण्याची गरज नव्हती, म्हणून आधी लिहिली नव्हती. शब्दयोजना मुद्दामच भाषांतरासारखी योजली आहे, जेणेकरून वातावरण निर्मिती करता येईल. पण बऱ्याच वाचकांना हे भाषांतर असल्यासारखे वाटले म्हणून हा खुलासा.

------------------------------------------------------------